بررسی تاریخی و تطبیقی حسن تعلیل و مذهب کلامی در آثار بلاغی عربی و فارسی

حسن تعلیل و مذهب کلامی به عنوان دو تکنیک و دو آرایه¬ی بلاغیِ مبتنی بر استدلال، در اکثر آثار بلاغی عربی و فارسی مطرح شده¬اند که وجود نقاط مشترک در دو زبان، زمینه¬ی بررسی تطبیقی آن¬ها را فراهم آورده¬است. در این پژوهش تلاش نمودیم تا ضمن بررسی سیر تاریخی این دو آرایه در آثار بلاغی عربی و فارسی، تصویر روشنی از تطور و تحول آن¬ها در طی قرون مختلف تا امروز ارائه دهیم و مباحث نظری مربوط به هر یک نظیر معانی، تعاریف، انواع و کارکردهای بلاغی و ادبی و جایگاه آن¬ها در حوزه¬ی بلاغت را مورد بررسی قرار دهیم و نگاهی به نمود این دو آرایه در قرآن از رهگذر آثار بلاغی داشته باشیم و سپس با بهره¬گیری از مفاهیم زبان¬شناسی به نقد آن¬ها بپردازیم. در این مسیر دریافتیم که در بحث حسن تعلیل در بلاغت عربی، غالباً بر غیرحقیقی و ادعایی بودنِ علت تأکید می¬شود، اما در بلاغت فارسی خصوصاً در دوران معاصر، بیان علت حقیقی را نیز در صورتی که مبتنی بر ظرافت و لطافتی باشد، داخل در حوزه¬ی حسن تعلیل می¬دانند؛ در بحث مذهب کلامی به خصوص در دوران رکود و جمود بلاغت عربی، بحث¬های منطقی با آن پیوند تنگاتنگ خورده و در فارسی نیز گاه گرته¬برداری ناقصی از عربی صورت گرفته و غالباً از چارچوب بلاغت سنتی عربی فراتر نرفته¬اند مگر در دوران معاصر که گاهی به کارکردهای هنری این ترفند اشاره شده¬است. در نهایت به این نتیجه رسیدیم که حسن تعلیل و مذهب کلامی و دیگر آرایه¬های استدلالی را که ذاتاً ماهیت یکسان دارند اما گاه تفاوت¬های عرضی در میانشان وجود دارد، می¬توان تحت یک عنوان واحد نظیر «استدلال شاعرانه» یا بیان هر نوع علت شاعرانه جمع کرد که یکی از شیوه¬ها و اسالیب خیال¬انگیز کردن کلام است، به گونه¬ای که برای مخاطب باورپذیر باشد و او را غرق در حیرت و شگفتی گرداند؛ حال این استدلال می¬تواند به وسیله¬ی بیانِ علت ادعایی، علت حقیقیِ مبتنی بر تشبیه، تمثیل، ارسال¬المثل صورت بگیرد و یا حتی اگر بر یک استدلال کاملاً منطقی استوار است، رنگی از عاطفه و تخیل در آن وجود داشته¬باشد.